Met de kerstshopping in volle gang komen ook de gespannen arbeidsverhoudingen achter onze pakjes op de voorgrond. Amazon-warenhuiswerkers, Bpost-postbodes, Carrefour-kassiersters, en gig-economy koeriers: samen staan ze onder druk, en samen hebben ze bepaalde machtsbasissen om zich hiertegen te verzetten. Creatief gebruik van deze machtsbasissen en mogelijke bondgenootschappen zullen bepalen of de arbeidskwaliteit achter onze kerstcadeautjes verder erodeert.
Met de eindejaarsfeesten om de hoek zijn de shoppingstraten en online winkelmandjes goed gevuld. Misschien zijn ze de laatste tijd zelfs niet echt leeg geraakt, want op 11 november was het online shoppen geblazen voor het uit China overgewaaide Singles Day, op 23 november voor het uit de VS geïmporteerde Black Friday, en op 6 december voor de Sinterklaascadeautjes.
Deze twee maanden aan shopping bieden niet enkel kortingen, maar ook kansen om de vaak onzichtbare arbeid(sverhoudingen) achter onze pakjes en pakketjes te zien. De gelinkte sectoren zoals logistiek, groothandel, retail, postbedrijven en pakjeslevering staan namelijk gezamenlijk onder druk, en zulke omzetpieken tonen zowel de knelpunten als de machtsbasissen die werknemers en hun vakbonden hebben om te wegen op de lage arbeidskwaliteit in hun sector. Lage lonen, waanzinnig flexibele uurroosters en (zeker tijdens solden en feestdagen) de enorme werkdruk zijn veelvoorkomende pijnpunten in de pakjes- en andere retail.
2 soorten macht
Werknemers – in de retailsector en algemeen – hebben twee soorten macht die ze kunnen uitoefenen ten aanzien van hun werkgever. De eerste soort wordt bepaald door de mate solidariteit en collectieve organisatie. Is er een vakbond op de werkvloer en hoe sterk is die? De tweede soort macht gaat over de positie van de werknemer in het arbeidsproces. Werknemers die in een logistiek verdeelpunt de band stilleggen hebben een veel grotere impact, en dus meer macht dan een verkoopster in een brillenwinkel die in haar eentje het werk zou neerleggen.
De combinatie van deze twee machtsbasissen geven werknemers een zekere mate waarin ze het werk kunnen verstoren, wat op zijn beurt bepaalt of men in een conflict met de werkgever voldoende gewicht in de schaal kan leggen. Typisch is (dreigen met) de productie of pakketjessorteerband stilleggen. Maar werknemers kunnen ook symbolisch het werk verstoren waarmee ze de werkgever ‘in verlegenheid kunnen brengen’ en zo mee hun slag kunnen thuishalen.
Solidariteit is macht
Een illustratie de eerste machtspijler, solidariteit en een sterke vakbond, is de recente staking bij Bpost van 7 tot 12 november. Dit was een ‘rollende stakingsactie’, waarbij over vijf werkdagen heen iedere dag werknemers in een ander deel van de organisatie het werk neerlegden. Zo’n actie over verschillende departementen en werknemersgroepen heen vereist veel solidariteit, (syndicale) organisatie, en draagvlak.
Sterke symbolische acties zien we recent bijvoorbeeld in de Nederlandse retailsector, waar de vakbond FNV mee aan de kar trok van de #BlackFridayApplaus-actie. In deze actie werd tijdens Black Friday om 21u een minuut lang door klanten geapplaudisseerd voor de medewerkers van winkels en distributiecentra. Doel van de actie is om de aandacht te vestigen op de werktijden en het overbevragen van werknemers in de retail. Dat werkt dan weer beter in een winkelcentrum, maar minder goed in een pakjesverdeelcentrum.
BREAKING: Eerste #BlackFridayApplaus in Bijenkorf Den Haag. Honderden klanten klappen voor medewerkers van de Bijenkorf. pic.twitter.com/GSRFKr8jDh
— FNV (@FNV) 23 november 2018
Een zeer recent voorbeeld van werknemersmacht door de positie in het arbeidsproces zijn de afgelopen en aangekondigde stakingsacties bij de verdeelcentra van Amazon in Spanje, Italië, Duitsland en het VK. Op een moment waarop een onlinespeler zoals Amazon er moet op kunnen rekenen dat de bestellingen voor Kerst tijdig bij de klanten aankomen, hebben werknemers op een organisatieknooppunt zoals een verdeelcentrum aanzienlijke macht en kunnen ze eisen stellen. Vakbonden zoals het Duitse Ver.di hopen door op die strategische plaatsen stoorzender te zijn Amazon te dwingen zich aan te sluiten bij de collectieve arbeidsovereenkomsten voor de retailsector.
Collectieve macht opbouwen
Dat je als werknemer op een knooppunt zit en de mogelijkheid hebt om de band stil te leggen, betekent echter niet noodzakelijk dat je die mogelijkheid ook kan omzetten. In een verdeelcentrum met allemaal tijdelijke, precaire werknemers ontbreekt waarschijnlijk de solidariteit en vakbondsmacht om effectief een stakingsactie te houden. Dit moet opgebouwd worden, iets wat bijvoorbeeld werknemers in het nieuwe Amazon-warenhuis in New York proberen, met een recent gelanceerde syndicalisatiecampagne.
Wil de werkgever echter zo’n opbouw van collectieve macht tegengaan, is een effectieve strategie bijvoorbeeld overleg opzetten met bedrijfsspecifieke, niet-syndicale werknemersvertegenwoordigers, of directe inspraak tussen werknemer en manager naar voren schuiven als beter kanaal – een strategie die het mislukken van vorige syndicalisatiecampagnes bij Amazon mee helpt verklaren.
Collectieve macht opbouwen is ook lastiger als werknemers qua identiteit, werkplaats, of juridisch statuut verdeeld zijn, zeker als de werkgever die verschillen actief benut. Toen bijvoorbeeld koeriersbedrijf DPD – dat onder andere voor Amazon pakjes levert – eind november in het VK geconfronteerd werd met een staking tijdens Black Friday, dreigde het vakbond GMB aan te klagen en financieel verantwoordelijk te stellen. Volgens het bedrijf zijn de koeriers namelijk geen DPD-werknemers maar ‘gig-economy’ zelfstandigen, die GMB niet kan vertegenwoordigen in een staking. Met de gig-economy juridisch nog steeds in een grijze zone, heeft GMB na dit dreigement zijn steun voor de DPD-koeriers laten vallen.
Bondgenoten zoeken
Van Amazon-warenhuisarbeiders, over Carrefour-kassiersters, tot postbodes en gig-economy koeriers: qua machtspositie zitten ze samen in een sectorcluster onder dubbele druk. Aan de ene kant is er sinds de jaren 90 door de enorme, globale marktconcentratie van retailspelers een structureel machtsonevenwicht gegroeid. Aan de andere kant jagen door venture capital geschraagde of verlieslatende onlinespelers, een destructieve ratrace aan voor het e-commerce marktaandeel. Creatief en assertief gebruik van solidariteit en strategische acties door werknemers en hun vakbonden zal nodig zijn om dit machtsonevenwicht te counteren.
Misschien kunnen werknemers naast hun eigen machtsbasissen ook bondgenoten vinden. Ook werkgevers beginnen namelijk vraagtekens te plaatsen bij de destructieve e-commerce ratrace. En het Europese Economische en Sociale Comité (EESC), waar sociale partners en maatschappelijke belangengroepen zijn vertegenwoordigd, heeft vorige week een resolutie aangenomen waarin men voor de retailsector het belang onderstreept van verder te kijken dan pure prijsconcurrentie, en het nut benadrukt van effectieve sociale dialoog waarin kleine spelers een stem hebben en werknemers goed beschermd zijn.
En wie weet, misschien vindt men zelfs een bondgenoot in de consument. Die weet ergens ook wel dat wanneer hij of zij voor een last minute kerstcadeautje vrijdagavond nog gratis next-day-delivery aanvinkt, iemand daar de kosten van draagt.